Czy nasz region przyjął miano od rodu Pałuków czy odwrotnie? Co sądzić o ogłoszonym w 2009 roku stwierdzeniu niemieckiego językoznawcy Heinricha Kunstmanna: “nazwa wczesnopiastowskiego kraju Pałuki jest zatem nie słowiańska, lecz z pewnością grecka”? Czy nazwa Pałuki wywodzi się od pali (palisad)? Od łuków, czy od łęgów?
Nazwa “Pałuki” w starych dokumentach
Pałuki to nazwa historycznego, najstarszego w Polsce terenu osadniczego, położonego w północno-wschodniej części Wielkopolski [1]. Nazwę odnaleźć można w Kronice Janka z Czarnkowa z XIV w. w postaci następujących zapisów: terra Palukacensis, Palucensis, Paluky [2]. Notuje ją również w swej kronice Jan Długosz: in districtu Paluky [3]. W Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski [4] znajdują się takie poświadczenia, jak: in terra Palukacensi [rok 1335, nr 1154], in territorio Palucensi (sic) [rok 1361, nr 1447], in districtu Palucensi [rok 1361, nr 1453].
Przedrostek “Pa”
Nazwa występuje w liczbie mnogiej i pochodzi od przedrostka pa- oraz rdzenia łuk-. Prasłowiański przedrostek *pa- poprzedzający rzeczownik wprowadza do nowo utworzonego wyrazu znaczenie `podobny do, nieprawdziwy, niby` [5]. Takie przedrostki znajdują się w formach typu: pagórek “wzniesienie podobne do góry”, padół “coś, co przypomina dół, dolinę”, papier “to, co jest podobne do pierza”.
Pałuki, Gąsawka, wypływająca z Jeziora Sobiejuszego i płynąca w stronę Słupów fot. Iwona Dudek
Morfem “łuk”, “łęg”
Drugi człon łuk- odwołuje się do znaczenia “zarośla na łąkach błotnistych, zakole rzeki, łąka w zakolu rzeki”. Ten prasłowiański człon pojawia się w różnych wariantach: łęk, łąk, łuk (prasłowiańskie *luk-, *lęk-, *lk-). Stąd tak wiele na obszarze Polski nazw miejscowych i terenowych od wymienionych rdzeni pochodzących, np.: Łączny Młyn (na terenie dawnego Poznania), Łączyca (okolice Poznania), Łączewna (okolice Konina), Łączna (okolice Kielc), Łączno (okolice Koszalina), Łęki Wielkie (okolice Kościana), Łęczna (okolice Lublina), Łęcznowola (okolice Siedlec), Łęczyca (okolice Płocka, Piotrkowa, Poznania, Szczecina), Łęczyce (okolice Gdańska, Poznania), Łukawa (okolice Radomia), Łukawiec (okolice Przemyśla), Łukowa (okolice Tarnowa, Leżajska, Kielc, Tomaszowa Lubelskiego), Łukowe (okolice Sanoka).
Prasłowiańskie “giąć, wyginać się, krzywić”
Wspomniany rdzeń (w jednym ze swoich wariantów) obecny jest również w nazwie łąka o znaczeniu `obszar ziemi porośnięty trawą, moczary, zatoka w jeziorze, łuk, zakręt` [6]. Jej odpowiedniki w językach słowiańskich charakteryzują się zbliżoną formą i podobnym zakresem znaczeniowym. Przykładowo, w języku rosyjskim wyraz łuká (liczba mnoga: łúki) oznacza “zakręt, zakrzywienie, wygięcie, krętość, łuk; zakole rzeki, teren, łąka w zakolu rzeki; łęk siodła”, po litewsku lanka to “podmokła łąka, łąka nad rzeką, narażona co roku na zalewanie; dolina”, a po macedońsku łaka “wilgotny teren nad rzeką z dobrą paszą”. Wszystkie motywowane wyżej wymienionym rdzeniem wyrazy pochodzą od prasłowiańskiego czasownika *lękti w znaczeniu “giąć, wyginać, krzywić” [7]. Do tej grupy wyrazów należą także struktury typu pałąk i łuk. Zatem pierwotnie rdzeń *luk-, *lęk-,*lk- odnosi się do znaczenia “krzywizna, wygięcie”, a wtórnie oznacza “łąkę w zakolu, w wygięciu rzeki”.
A po ukraińsku, serbsku, w staropolsczyźnie?
Wspomnieć należy również o istnieniu w językach słowiańskich wyrazów bezpośrednio nawiązujących do postaci pałuka, pałuki. Mowa przykładowo o ukraińskiej formie dialektalnej palúka “nizina porosła trawą”. Także w językach chorwackim i serbskim pojawia się struktura palučak/palučac w znaczeniu “mała łąka nad wodą o nieprawidłowym kształcie, każda łąka nad wodą” [8].
Przy okazji opisu form językowych określających tereny podmokłe wymienić trzeba także (zbliżony formalnie i semantycznie) staropolski wyraz łąg, łęg w znaczeniu “łąka, pole, pastwisko lub las, zagajnik, położone najczęściej nad rzeką bądź na nizinie, podmokłe lub zalewane wodą; bagno, mokradło, trzęsawisko” [9]. Jego obecność poświadczają liczne nazwy terenowe i miejscowe typu: Łęg, Łęgno, Łęgowo, Łęgów, Łęgoń, Międzyłęż, Nałęgacz, Obłęże, Przyłęg, Podłężyce, Załęże, Łążek, Podłążce [10].
Nie z greki
Jak wyżej przedstawiono, w nazwie Pałuki nie sposób dopatrzeć się greckiego źródłosłowu, co sugeruje H. Kunstmann. Przywołany autor pisze: “Nazwa wczesnopiastowskiego kraju Pałuki jest zatem nie słowiańska, lecz z pewnością grecka. Oznacza ona dom z szańca albo z obwarowania palisadą” [11]. Nie można takiej struktury językowej (o proweniencji co najmniej XIV-wiecznej [12]) wywodzić od wyrazu pal. Jest on w polszczyźnie notowany od XV w. w znaczeniu “słup”, a został zapożyczony ze średnio-wysoko-niemieckiego pfâl “kół, pal”, do którego dotarł za pośrednictwem łacińskiego palus “pal” [13]. Ponadto wątpliwe jest, aby nazwa krainy geograficznej (obiektu przestrzennego, dynamicznego, o niemałym zasięgu) pochodziła od określenia domu, jakiegoś konkretnego zabudowania, ogrodzenia (rzeczy statycznej). Dodatkowo niejasny jest związek wyrazu pal z nazwą Pałuki oraz pal z określeniem owego „domu z szańca”. Cząstka -uk (*pal+uk) w polszczyźnie tworzy zaledwie kilka wyrazów o zasięgu regionalnym i nazywa (z odcieniem lekceważenia) istoty młode [14].
Co oznacza nazwa “Pałuki”?
Jednym słowem, kraina Pałuki oznacza “nizinny kraj nadrzeczny” [15], co w pełni potwierdza topografia tak nazwanego obszaru.
Inne Pałuki
Nazwa Pałuki odnosi się również do miejscowości na Mazowszu (Pałuki między Ciechanowem, Przasnyszem a Pułtuskiem) oraz do rodu Pałuków. Jeśli chodzi o nazwę osady, nie dziwi, że takowa istnieje. Wiele łąk, też pól na obszarze Polski [16] określa się następująco: Pałęk, Pałąk, Pałęka, Pałęki, Pałąki, Pałęgi, Pałęga. Z kolei nazwa rodu stanowi nawiązanie do nazwy krainy, z której tak określony ród się wywodzi. Zatem jest to przeniesienie (wtórne użycie) nazwy geograficznej na nazwę osobową, heraldyczną [17].
Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska
Pałuki nr 946 (13/2010)
[1] M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003, s. 187.
[2] Joannis de Czarnkow, Chronicon Polonorum, [w:] Pomniki dziejowe Polski, wyd. A. Bielowski, t. II, Warszawa 1961, s. 619-756.
[3] Ioannis Dlugossii, annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, liber 1-2, Varsoviae 1964, s. 116.
[4] Codex Diplomaticus Maioris Poloniae documenta, et iam typis descripta, et adhuc inedita complectens, tomus II, III, Poznaniae 1878, 1879.
[5] Ten przedrostek w poszczególnych wyrazach wtórnie mógł wprowadzać znaczenie deminutywne (np. czeskie pavrch, pavršek `małe wzniesienie, pagórek`) lub pejoratywne (np. polskie pałepa `pogardliwie głowa`), W. Boryś, Prefiksacja imienna w językach słowiańskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 39-57; W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 406.
[6] F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. V, Kraków 1975-1982, s. 83.
[7] Ibidem, s. 83-84.
[8] W. Boryś, Słownik etymologiczny…, op. cit., s. 409.
[9] F. Sławski, Słownik etymologiczny…, op. cit., s. 79-80.
[10] Por. K. Zierhoffer, Formowanie się nazewnictwa od terminów topograficznych na przykładzie wyrazu „łęg”, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.
[11] H. Kunstmann, Pisma wybrane, Kraków 2009, s. 151.
[12] Z tego okresu pochodzą najwcześniejsze poświadczenia nazwy. Nie oznacza to, że nazwa powstała właśnie wówczas. Mogła funkcjonować znacznie wcześniej.
[13] W. Boryś, Słownik etymologiczny…, op. cit., s. 408.
[14] Por. np. Cyganiuk, sarniuk, psiuk, R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa 1979, s. 203-204.
[15] Por. Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, pod red. G. Labudy i Z. Stiebera, t. IV, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 16.
[16] Zob. poszczególne zeszyty Urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, pod red. W. Taszyckiego, Warszawa.
[17] Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, cz. VI: M. Bobowska-Kowalska, Nazwy heraldyczne, Kraków 1995, s. 42.
Zgłoś naruszenie/Błąd
Pozytywnie
Neutralnie 
Negatywnie
Lubię to!
Super
Ekscytujący 
Ciekawy
Smieszny
Smutny
Wściekły
Przerażony
Szokujący
Wzruszający
Rozczarowany
Zaskoczony
Prawda
Manipulacja
Fake news
Oryginalne źródło ZOBACZ
Dodaj kanał RSS
Musisz być zalogowanym aby zaproponować nowy kanal RSS